सोयाबिन :
किडी व रोगांच्या नियंत्रणासाठी एकात्मिक व्यवस्थापन ( Integrated Management) पध्दती विकसीत करण्यात आली आहे. या पध्दतीचा अवलंब केल्याने किड व रोग नियंत्रणाचा खर्च कमी होऊन रसायनाच्या अयोग्य वापरामुळे होणारी निसर्गाची हानीटी टाळता येते. प्रस्तुत लेखात दिलेल्या पध्दतीचा अवलंब करून शेतकरी बंधुंनी उत्पादन घेण्याचा प्रयत्न करावा.
एकात्मिक कीड व रोग व्यवस्थापनाची मुलतत्वे –
1) शेताची नांगरट - उन्हाळ्यात शेताची खोल नांगरट केल्याने जमिनीतील किडींच्या सुप्त अळ्या व कोषांचा नाश होतो. तसेच बुरशीजन्य रोगांच्या बुरशीचा नाश होतो.
2) फेरपालटीची पिके – खरीप हंगामात सोयाबीन पिकानंतर रब्बी अगर उन्हाळी हंगामात सोयाबीनचे पीक घेऊ नये. कारण तसे केले असता किडी व रोगांच्या जीवनक्रमात खंड पडत नाही व पुढील पिकावर त्यांचा प्रादुर्भाव होतो. त्या दृष्टीने सोयाबिन-ऊस, सोयाबिन-गहू असा पिकांचा क्रम योग्य ठरतो.
3) आंतरपिके घेणे – सोयाबिन पिकांत मक्याचे आंतरपिक घेतले असता पांढरी माशी, इतर कीडी व रोगांचे प्रमाण कमी होते असे आढळून आले आहे. ऊस व कपाशीमध्ये सोयाबिनचे आंतरपीक फायदेशीर असल्याचे प्रयोगाअंती आढळून आले आहे.
4) एकाच वेळी पेरणी करणे – सोयाबीनची एका शेतामध्ये तसेच आजूबाजूच्या शेतक-यांनी एकाच वेळी पेरणी करावी. म्हणजे किडी व रोगांचे नियंत्रण करणे शक्य होते. उशिरा पेरलेल्या पिकांवर किडी व रोगांचा जास्त प्रमाणात प्रादुर्भाव होत असल्याचे आढळून आले आहे. महाराष्ट्रातील सांगली व कोल्हापूर भागात उशिरा पेरलेल्या पिकावर तांबेरा रोगाचा प्रादुर्भाव जास्त होतो.
5) रोग – किडग्रस्त झाडे व किडी नष्ट करणे – शेतामध्ये वेळोवेळी लक्ष देऊन रोग व किडग्रस्त झाडे काढून नष्ट करावीत. तसेच किडींच्या अंडी, अळी या अवस्था अल्पप्रमाणात आढळून आल्यास त्या गोळा करून त्यांचा राँकेल अगर कीटकनाशक मिश्रीत पाण्यात टाकून नाटनाट करावा. विशेषतः लष्करी अळी या किडीच्या अंड्यांचे पुंजके, बिहार सुरवंट या किडींच्या अळ्या यांचे या पध्दतीने नियंत्रण परिणामकारक ठरते.
6) खतांची योग्य मात्रा देणे – सोयाबिन पिकाला ते द्वीदलवर्गीय असल्याने नत्रखताची अल्प म्हणजे 20 किलो प्रती हेक्टर एवढीच आवश्यकता असते. अत्यंत सुपिक जमिनी असल्यास व भरपूर शेणखत वापरले असल्यास रासायनिक नत्र खत अत्यल्प लागते. नत्रखताची मात्रा जास्त झाल्यास पीक माजते व पाने खाणा-या अळ्यांचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर होतो.
7) शेतात पक्ष्यांना बसण्यासाठी जागा ( Bird Perches) करणे – किडीच्या अळ्या, पिल्ले व पुर्ण वाढ झालेले किटक हे पक्ष्यांचे नैसर्गीक खाद्य असते. शेतात ठरावीक अंतरावर अंदाजे हेक्टरी 100 ठीकाणी पक्ष्यांना बसण्यासाठी 10-15 फूट उंचीच्या जागा केल्यास किडींचे परीणामकारकरित्या नियंत्रण होते व रासायनिक कीटकनाशकांवर होणारा खर्च वाचतो.
8) प्रकाश सापळा वापरणे – रात्रीच्या वेळी शेतात 200 वँटचा दिवा लावून त्याखाली राँकेल मिश्रीत पाण्याचे घमेले ठेवल्यास रात्रीच्या वेळी दिव्याकडे आकर्षिच होणारे कीटक मरतात. मेलेल्या किटकांमध्ये हानीकारक किटकांच्या संख्येवरून त्यांच्या प्रादूर्भावाचे भाकीत करता येते व वेळीच उपाययोजना करता येते.
9) कामगंध सापळा वापरणे – सोयाबिन पिकावरील लष्करी अळी व शेंगा पोखरणारी अळी या कीडीसाठी बाजारात कामगंध सापळे उपलब्ध आहेत. या सापळ्यात वरील किडींचे नरपतंग आकर्षित होतात व ते नष्ट करता येतात. किडींच्या जीवनक्रमात यामुळे असमतोल निर्माण झाल्याने कीड आटोक्यात येते. या सापळ्यांचा उपयोग किडींच्या प्रादुर्भावाचे भाकीत करण्यासाठी देखिल होतो.
10) रोगमुक्त बियाण्याचा वापर – पेरणीसाठी रोगमुक्त शेतात अगर उत्तमरीतीने रोग नियंत्रण केलेल्या शेतात तयार झालेले बियाणे वापरावे.
11) कीड व रोगप्रतिकारक जातींचा वापर – कीड व रोगप्रतीकारक जातींचे बियाणे पेरणीसाठी वापरणे हा बचतीचा व सर्वात परिणामकारक उपाय आहे. परंतु अशा जास्त उत्पादन देणा-या आहेत, याची खात्री करून मगच पेराव्यात.
12) परोपजीवी कीटक ( Predators and Parasites ) - यामध्ये घातूक लशी (Viruses) परोपजीवी बुरशी, परोपजीवी कीटक व जिवाणू (Fungi and Bacteria) यांच्या वापराचा समावेश होतो. सोयाबीनच्या शेंगा पोखरणारी अळी या कीडीच्या नियंत्रणासाठी ट्रायकोग्रामा हे अंड्यावरील परोपजीवी कीटक व घातूक लस, लष्करी अळीवरील घातूक लस, पाने खाणा-या अळ्यांवर बँसिलस थुरीजिएन्सीस व बॅव्हेरीआ बँसिआना या जिवाणुची किटकनाशके बाजारात उपलब्ध असल्याने त्यांचा वापर करणे शक्य झाले आहे. सध्या त्यांची किंमत रासायनिक कीटकनाशकांपेक्षा जास्त असली तरी त्यांचा वापर परीणामकारक ठरतो. रोग नियंत्रणासाठी देखिल ट्रायकोडर्मा विरीडी व स्युडोमोनास फ्लोरेसेन्स यांचा वापर असल्याचे प्रयोगाअंती सिध्द झाले आहे.
13) पीक व्यवस्थापन पध्दतींचा सुयोग्य वापर – यामध्ये पिकासाठी लागणा-या अन्नद्रव्यांचा योग्य पुरवठा, जमिनीचा योग्य सामू (पी.एच. 6 ते 7) हेक्टरी झाडांची संख्या (4 ते 5 लाख प्रति हेक्टर) योग्यवेळी पाण्याची पाळी देणे, ओळीमधील व झाडांमधील योग्य अंतर, पेरणीची योग्य वेळ या सर्व बाबी किडी व रोगांमुळे होणारे नुकसान कमी करण्यास सहाय्य होतात.
14) रासायनिक कीटकनाशकांचा व बुरशीनाशकांचा समतोल वापर - वरील सर्व गोष्टींचा अवलंब करून देखील किडी व रोगांना अनुकुल हवामान मिळाल्यास त्यांचा पिकांवर मोठ्या प्रमाणावर प्रादुर्भाव होऊ शकतो. अशावेळी पिकाचे नुकसान टाळण्यासाठी रसायनांचा योग्य वेळी, योग्य प्रमाणात व योग्य पध्दतीने वापर करणे शहाणपणाचे ठरते. हानीकारक कीटकांची संख्या व त्यांचामुळे होणारी हानी यांचे प्रमाण ठरावीक पातळीपेक्षा जास्त झाल्यास नियंत्रणाचे उपाय योजावे लागतात. निरनिराळ्या किडीसाठी संशोधन करून या पातळ्या निश्चित केल्या आहेत. उदा. खोडमाशीसाठी 26 टक्के खोड पोखरलेली लांबी एकूण झाडाच्या उंचीचा प्रमाणात असणे, उंट अळीसाठी एक मीटर लांबीच्या ओळीत 1-2 पेक्षा जास्त अळ्या आढळणे इ. तांबेरा रोगासाठी पीक फुलावर असतांना बुरशीनाशकाची एक प्रतीबंधात्मक फवारणी करणे सांगली व कोल्हापूर भागात आवश्यक ठरते.
वरील सर्व बाबींचा विचार करून काटेकोरपणे रोग व किडींच्या
नियंत्रणासाठी नियोजन करणे यालाच त्यांचे एकात्मिक व्यवस्थापन (Integrated Management ) असे म्हणतात. महाराष्ट्रात सोयाबीन पिकावर आढळून येणा-या महत्वाच्या किडी व रोगांची माहिती व त्यांच्या नियंत्रणाचे उपाय पुढे दिले आहेत.
महाराष्ट्रात सोयाबीन पिकावर आढळणा-या प्रमुख किडी
1) खोडमाशी – ही सोयाबीन पिकावरील महत्वाची कीड असून जवळजवळ सर्व भारतात या किडींचा प्रादुर्भाव आढळून येतो. खोडमाशीची मादी सोयोबीनच्या पानावरील शीरेजवळ अंडी घालते. अंड्यातून अळी बाहेर येऊन शीरेतून देठात व देठातून खोडात पोखरत जाते. पिकांच्या सुरवातीच्या काळात या किडीचा प्रादुर्भाव झाल्यास रोप मरते. उशिरा प्रादुर्भाव झाल्यास झाडाच्या वाढीवर परिणाम होऊन फुले व शेंगाचे प्रमाण कमी होते.
2) तंबाखुवरील पाने खाणारी अळी – अनुकुल हवामान मिळाल्यास या किडीचा फार मोठ्या प्रमाणावर उद्रेक होऊ शकतो. किडीचा मादी पतंग पानाच्या मागील बाजूस पुंजक्याने अंडी घालतो. अंड्यातून बाहेर आलेल्या अळ्या सुरवातीला समुहाने एकाच झाडाची पाने कुरतडतात. नंतर त्या सर्व शेतात पसरतात. कोवळ्या शेंगा असताना प्रादुर्भाव झाल्यास अळ्या शेंगा कुरतडून आतील दाणे खातात. अशावेळी पिकाचे उत्पादन 70 टक्क्यपेक्षा जास्त घटते.
3) बिहार सुरवंट – ही किड भारतात सर्वत्र आढळते. सुरवातीस अळ्या एकाच झाडावर पुजक्याने राहतात व पानांचे हरीतद्रव्य खाऊन टाकतात. त्यामुळे पाने जाळीदार होतात. त्यानंतर अळ्या सर्व शेतात पसरतात व पुर्ण पाने खातात. किडीच्या अळ्या केसाळ असून प्रथम त्यांचा रंग पिवळा असतो व नंतर तो राखाडी होतो.
4) पाने पोखरणारी अळी – कमी पाऊस व कोरडे हवामान असल्यास या किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो. किडीच्या अळ्या पानाच्या वरील बाजूस नागमोडी आकारात पाने पोखरत जातात व वाढ पुर्ण झाल्यावर तेथेच कोषावस्थेत जातात. एका पानावर एकापेक्षा जास्त अळ्यांचा हल्ला झाल्यास पान वाकडे तिकडे द्रोणाकार होते व नंतर सुकून गळून पडते.
5) पाने गुंडाळणारी अळी – सतत पाऊस व ढगाळ हवामान राहिल्यास या किडीचा उपद्रव वाढतो. किडीची अळी चकचकीत हिरव्या रंगाची असते व हात लावताच लांब उडून पडते. एक किंवा अधिक पाने एकमेकांना जोडून कडा पिवळ्या पडतात व पाने आकसली जातात.
6) मावा – ढगाळ व पावसाळी हवामानात या किडीचा प्रादुर्भाव वाढतो. कीड पानाच्या मागील बाजूस व खोडावर राहून रस शोषते. या किडीच्या अंगातून साखरेसारखा चिकट द्रव स्त्रवतो. त्यामुळे झाडावर काळी बुरशी वाढते. सोयोबीनवरील मावा किडीचा रंग पिवळा किंवा हिरवा असतो.
7) शेंगा पोखरणारी अळी – ही प्रामुख्याने कपाशी, तूर, हरबरा या पिकांवरील कीड असून गेल्या काही वर्षात सोयाबीन पिकावर जास्त प्रमाणात दिसून येऊ लागली आहे कीडीच्या अळ्या सुरवातीच्या काळात पाने खातात. शेंगा भरण्याच्या काळात शेगा पोखरून आतील दाणे कुरतडतात.
8) हिरवे तुडतुडे – या किडीची पिल्ले व पुर्ण वाढ झालेले कीटक पानाच्या मागील बाजूस राहून रस शोषतात. त्यामुळे पानांच्या कडा पिवळ्या पडतात व पाने आकसली जातात.
9) शेंगा पोखरणारी सुक्ष्म अळी – सांगली, कोल्हापूर या भागात तसेच कर्नाटक राज्यात या किडीच्या प्रादुर्भाव आढळून येतो. पिकाच्या दाणे भरण्याच्या काळात किडीची मादी शेंगावर अंडी घालते. किडीच्या अळ्या शेंगा पोखरून आतील दाणे खातात. शेंगा वरून निरोगी दिसतात परंतु अळ्या आतील दाणे खाऊन टाकतात. त्यामुळे किडीचा प्रादुर्भाव ओळखणे अवघड जाते.
10) हिरवा ढेकूण – ही कीड पानाच्या मागील बाजूस राहून पानातील रस शोषते. सोयोबीन पिकाच्या विषाणूजन्य रोगांच्या प्रसारास ही कीड मदत करते.
11) हुमणी – ही अनेक पिकांवर पडणारी कीड असून किडीच्या अळ्या जमिनीत राहून रोपांची मुळे खातात. त्यामुळे पिकाच्या सुरवातीच्या काळात रोपे सुकतात व मरतात. अळीचे कोष सुप्तावस्थेत जमिनीत राहतात. पावसाळ्याच्या सुरवातीस अनुकूल हवामान झाल्यावर भुंगेरे कोषातून बाहेर पडतात. हे भुंगेरे कडुनिंब व बाभळीची पाने खातात व शेणखतात अंडी घालतात. शेणखताद्वारे सर्व शेतात पसरते.
याखेरीज महाराष्ट्रात सोयोबीन पिकावर लाल मखमली अळी, उंट अळी, पांढरा भुंगेरा, करदोटा भुंगेरा इत्यादी किडींचा प्रादुर्भाव कमी अधिक प्रमाणात दिसून येतो.
12) पांढरी माशी – ही कीड पानाच्या मागील बाजूस राहून पानातील रस शोषते. सोयाबीन पिकाच्या विषाणूजन्य रोगांच्या प्रसारास ही कीड मदत करते.
कीडीच्या नियंत्रणासाठी किटकनाशकांच्या वापर –
1) खोडमाशीच्या नियंत्रणासाठी 10 टक्के दाणेदार फोरेट प्रती हेक्टरी 10 किलो या प्रमाणात पेरणीपुर्वी जमिनीत मिसळावे. थोयोमेथोक्झाम या किटकनाशकाची 3 ग्रँम प्रती किलो या प्रमाणात बीजप्रक्रीया देखील परिणामकारक आढळून आली आहे. पाने खाणा-या, पाने पोखरणा-या व गुंडाळणा-या अळ्यांच्या नियंत्रणासाठी हेक्टरी क्विनॉलफॉस 25 इ.सी. 1.5 लीटर किंवा क्लोरोपायरीफॉस 20 इ.सी. 1.5 लिटर किंवा इथोफेनप्राँक्स 10 इ.सी. 1 लिटर किंवा ट्रायझोफॉस 40 इ.सी. 800 मि.ली किंवा एन्डोसल्फान 35 इ.सी. 1.5 लिटर किंवा इथिऑन 50 इ.सी. 1.5 लीटर किंवा मेथोमिल 40 एस.पी. 1 किलो 1 किलो या किटकनाशकांची आलटून पालटून फवारणी करावी. वरील कीटकनाशकांचा भुकटीच्या देखील हेक्टरी 20-25 कीलो या प्रमाणात धुरळणीसाठी वापर करावा.
2) रस शोषणा-या किडींच्या नियंत्रणासाठी मिथिल डिमेटाँन (0.03 टक्के) किंवा फॉस्फोमिडाँन (0.03 टक्के) किंवा डायमेथोएट (0.03 टक्के) या किटकनाशकांची फवारणी करावी.
3) हुमणी किडीच्या नियंत्रणासाठी शेणखतात ते शेतात पसरण्यापुर्वी 10 टक्के लिंडेन किंवा 2 टक्के मॅलेथिऑन भुकटी मिसळावी. शेतात मोठ्या प्रमाणावर प्रादुर्भाव आढळल्यास 60 किलो प्रती हेक्टरी 5 टक्के क्लोरडेन किंवा हेप्टाक्लोर भुकटी जमिनीत मिसळावी. पावसाळ्याच्या सुरुवातीस भुंगेरे बाहेर पडल्यावर कडू निंबाच्या व बाभळीच्या झाडावर किटकनाशकाची फवारणी करून ते नष्ट करावेत.
महाराष्ट्रात सोयाबीन पिकावर आढळणारे प्रमुख रोग व त्यांचे नियंत्रण –
1) तांबेरा – सांगली व कोल्हापूर जिल्ह्यातील कृष्णा व तिच्या उपनद्यांच्या काठावरील प्रदेशात या रोगाचा उद्रेक प्रथम 1994 साली आढळून आला. त्यानंतर दरवर्षी या भागात हा रोग दिसून येतो. सतत पाऊस व ढगाळ हवामान अशी अनुकूल परिस्थिती राहिल्यास या रोगाचा इतर भागात प्रसार होतो. या रोगामुळे पानांच्या मागील बाजूस लालसर, तपकीरी रंगाचे पुरळ दिसून येतात. पिकाची वाढ मंदावते व पाने गळतात. उशिरा पेरलेल्या सोयाबिन पिकाचे जास्त नुकसान होत असल्याने या भागातील शेतकरी 15 जुनपुर्वी पेरणी करतात. प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून पीक फुलावर असताना हेक्झाकोनँझोल 0.1 टक्के या रसायनांचा फवारा आवश्यक ठरतो.
2) खोडाचा राखी करपा – पिकाच्या उगवणीनंतर कोरडे व उष्ण हवामान असल्यास यो रोगाचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर होतो. रोपाची वाढ थांबून रोपे मरतात. खोडाच्या जमिनीलगतच्या भागावर काळ्या रंगाचे चट्टे दिसतात. या रोगाच्या नियंत्रणासाठी थायरम 3-4 ग्रँम प्रती किलो किंवा कार्बेन्डँझिम 2-2.5 ग्रँम प्रती किलो या प्रमाणात बीजप्रक्रीया करावी. तसेच ट्रायकोडर्मा विरीडी या बुरशीपासून तयार केलेल्या बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रीया उपयुक्त ठऱते
3) करपा – या रोगाच्या प्रादुर्भाव झालेली रोपे कोलमडून पडतात व मरतात. जमिनीजवळ खोडावर पांढरी बुरशी आढळून येते. शेतातील बुरशीग्रस्त भाग हा रोगाचे प्रमाण वाढविण्यास कारणीभूत ठरतो. अशा भागाला प्रति हेक्टरी 20 किलो क्लोरबेनच्या द्रावणाने भिजवून प्रक्रीया करावी.
4) सुक्ष्म जिवाणूंचे पुरळ – रोगजनक जिवाणुमुळे पानावर लालसर तपकीरी रंगाचे फुगलेले ठीपके आढळून येतात. पावसाळी हवामानात रोगाचा प्रादुर्भाव वाढतो. या रोगाचे नियंत्रण बीजप्रक्रीयेद्वारे किंवा कार्बोक्झीन (0.2 टक्के) च्या फवारणीने करता येते.
5) पानावरील ठीपके – बुरशीच्या निरनिराळ्या रोगजनक प्रजातीमुळे पानांवर पिवळे, लालसर, तपकीरी, बेडकाच्या डोळ्याच्या आकाराचे ठीपके आढळून येतात. बुरशीनाशकांच्या फवारणीने त्यांचे नियंत्रण करता येते. त्यासाठी कार्बेन्डँझिम, डायथेन एम – 45, डायथेन झेड – 78 व ताम्रयुक्त बुरशीनाशकांचा योग्य प्रमाणात वापर करावा.
6) बियांवरील जांभळे डाग – पिकाच्या काढणीच्या वेळी सतत पाऊस असल्यास या रोगाचा प्रादुर्भाव वाढतो. असे रोगग्रस्त बियाणे पेरणीसाठी वापरू नये. तसेच पेरणीपुर्वी बीजप्रक्रीया करावी.
रोगाचे/किडीचे नाव :
खोडकुज
( चारकोल रॉट )
रोगाचे कारण :
मॅक्रोफोमीया कॉस्फोमीलिना या बुरशीमुळे
कारणीभूत घटक :
1) शेताची अस्च्छता
2) सतत एकसारख्या पिकांची लागवड एकाच शेतात करणे
3) प्रमाणीत बियाण्यांचा कमी वापर
4) रोगास बळी पडणा-या जातींचा वापर
प्रतिबंधात्मक उपाय :
1) या रोगाला प्रतिकारक्षम जातींची लागवड करावी.
2) पीक फेरपालट करावी.
3) प्रमाणीत बियाण्याचा वापर करावा.
4) शेतात स्वच्छता ठेवावी.
5) पेरणीपुर्वी थायरम 3 ते 4 ग्रॅम प्रती किलो बियाणे याप्रमाणे बिजप्रक्रीया करावी.
नियंत्रणात्मक उपाय :
फवारणीसाठी 10 लिटर पाण्यात 25 ग्रॅम डायथेन एम-45 किंवा 20 मिली झायरम किंवा 10 ग्रॅम बाविस्टीन मिसळून आलटून पालटून फवारावे.
----------------------------------------------
मिरची
रोगाचे/किडीचे नाव :
अँन्थ्रोक्नोज
रोगाचे कारण :
बुरशी
कारणीभूत घटक :
1) तुडतुड्यांचे व्यवस्थापन एकात्मीक पध्दधतीने करावे.
2) धसकटे व काड्या मुळापासून उपटून जाळून नष्ट करावेत.
3) रोपवाटीकेत बि टाकल्यानंतर 15 दिवसांनी 10 टक्के फोरेट किंवा 3 टक्के कार्बोक्युरॉन दोन ओळीमध्ये टाकून मातीने झाकून पाणी द्यावे.
प्रतिबंधात्मक उपाय :
1)शिफारशीप्रमाणे लागवड अंतर ठेवणे.
2)गरजेप्रमाणे नेमके पाणी देणे. शिफारशीप्रमाणे खते द्यावीत.
3)इतर झाडांची पिकावर सावली येऊ देऊ नये.
4)रोगट पाने, फळे वेळीच काढून टाकावीत.
नियंत्रणात्मक उपाय :
१)फवारणीसाठी ब्ल्यु कॉपर 25 ग्रॅम किंवा बावीस्टीन 10 ग्रॅम किंवा डायथेन एम 45 हे 25 ग्रॅम किंवा एन्ट्राकॉल 20 ग्रॅम किंवा 20 ग्रॅम डायथेन झेड प्रती 10 लिटर पाण्यात मिसळून 10 दिवसांच्या अंतराने आलटून पालटून फवारावे.
२)फवारणी द्रावणात 5 मिली सेवर प्रती 10 लिटर पाणी प्रमाणे मिसळून फवारावे.
३)फवारणी बारीक तुषारांच्या साह्याने करावी.
------------------------------------------------
सोयाबीन पिकामध्ये तणनाशक खालील प्रमाणे वापरल्यास संपूर्ण तनावर नियंत्रण मिळेल. वापरण्याचे प्रमाण एकरी-
फक्त सोयाबीन पिकामध्ये तणनाशक खालील प्रमाणे वापरल्यास संपूर्ण तनावर नियंत्रण मिळेल.
वापरण्याचे प्रमाण एकरी
१) व्हीपसुपर = ३०० मिली + २) कॉलोबेन = ८ ग्राम (कॉलोबेन चे ८ ग्लास पाण्यात द्रावण तयार करून प्रती पंप १ ग्लास द्रावण वापरावे. )
+ ३) स्टीकर = २५० मिली
संपर्क :- अवलिया कृषी सेवा केंद्र, बालाजी संकुल वाशीम मोब. ९८२२९३३७०२